تنظیم هورمونی

حفظ و حیات بقای نسل جانوران در گرو فعالیت های گوناگون سلول ها و اندام های بدن آنها است. برای اینکه فعالیت های بدن جانوران در جهت مشخص و سودمندی انجام شود به نوعی نظم و هماهنگی نیاز دارد. در جانوران پیشرفته مانند انسان تنظیم این فعالیت ها بر عهده ی دستگاه عصبی و دستگاه هورمونی است. تنظیم هورمونی فعالیت های بدن به قدری اهمیت دارد که در اغلب موارد،با ترشح مواد هورمونی یک غده, به وسیله ی ترشح غددی دیگر تنظیم می شود و یا کنترل آن توسط عصب صورت می گیرد.

غدد بدن به دو دسته خارجی (برون ریز) و داخلی (درون ریز) تقسیم بندی می شوند.

غدد برون ریز مواد ترشحی خود را از راه یک مجرای ویژه به بیرون از بدن (محیط خارجی) می ریزند مانند غدد مولد عرق اما غدد درون ریز مجموعه ای از سلول های تخصص یافته ترشحی است که شبکه ی مویرگی غنی دارد سلول های این غدد که با جداره نازک مویرگ ها در تماس نزدیک است مواد خود را به داخل خون می ریزد و در تمام بدن پخش می شود. در بدن بافت یا اندام هدف وجود دارد، که نسبت به هورمون ها حساسیت دارد یعنی دارای گیرنده هایی است که پیام هورمونی را دریافت می کند.

دستگاه درون ریز متنوع و پیچیده است. این دستگاه مواد خامی به نام هورمون ترشح می کند. هورمون یک کلمه یونانی است و به معنی «من برمی انگیزم» است. هورمون ها موادی شیمیایی هستند و ویژگی های خاصی دارند. از جمله آن که در پاسخ به یک محرک خاص ساخته و ترشح می شوند و اگر وارد جریان عمومی خون شوند پیام را در سرتاسر بدن حمل می کنند و آن را به تمام سلول ها می رسانند.

هورمون به وسیله یک سلول یا گروهی از سلول ها به داخل مایعات داخلی بدن ترشح شده و اثر کنترلی روی سلول های دیگر بدن دارد. هورمون ها به گیرنده های اختصاصی خود که روی سلول هدفشان قرار دارد متصل می شوند. اتصال هورمون به گیرنده موجب بروز پدیده های مختلف در داخل سلول می شود. گیرنده ها باید هورمون را از میان میلیون ها مولکول دیگر که در معرض آن قرار دارند تشخیص دهند. برخی هورمون ها اعمال موضعی (مربوط به محل خاصی در بدن) و برخی اعمال عمومی دارند.

اکنون دانسته شده است که:

-هر هورمون می تواند بر چندین سلول متفاوت اثر کند.

-هر سلول معین می تواند تحت تأثیر بیش از یک هورمون باشد.

-و هورمون ها می توانند اثرات مختلفی را در یک سلول یا سلول های مختلف اعمال نمایند.

هورمون ها چگونه در بدن منتقل می شوند؟

هورمون ها بعد از آزاد شدن می توانند به صورت آزاد و یا متصل به پروتئین های خاصی در گردش خون حمل شوند. هورمون های محلول در آب (مثل پپتیدها و هورمون اپی نفرین) در آب پلاسما حل شده و به وسیله خود پلاسما منتقل می گردند. ولی هورمون های استروئیدی و تیروئیدی و ویتامین D (ویتامین D نوعی هورمون است) در خون به طورعمده به پروتئین های موجود در پلاسما می چسبند و به وسیله آنها در خون گردش می کنند و تا زمانی که از پروتئین های پلاسما جدا نشده باشند غیرفعالند. (چون نمی توانند به آسانی از دیواره مویرگ ها انتشار پیدا کنند و به سلول های هدفشان دسترسی یابند) و می توان آنها را به عنوان ذخیره قلمداد کرد.

هورمون ها چقدر در خون عمر می کنند؟

نیمه عمر هورمون در خون به طور مستقیم با میزان اتصال به پروتئین ارتباط دارد. هورمون هایی که به پروتئین های پلاسما می چسبند با سرعت بسیار آهسته تری از خون پاک می شوند و ممکن است برای چندین ساعت یا حتی چندین روز در خون باقی بمانند. به عنوان مثال نیمه عمر هورمون های استروئیدی غدد فوق کلیه، در گردش خون از 20 تا 100 دقیقه است. در حالی که نیمه عمر هورمون های تیروئید که به پروتئین چسبیده اند ممکن است به درازای یک تا شش روز باشد. (نیمه عمر یک ماده شیمیایی مدت زمانی است که طول می کشد تا غلظت آن به نصف مقدار اولیه برسد).

غلظت هورمون ها در گردش خون و سرعت ترشح آنها چقدر است؟

غلظت هورمون های مورد نیاز به طور غیرقابل تصوری اندک است. غلظت هورمون ها درخون در محدوده حداقل یک پیکوگرم (یک میلیونیوم میلیونیوم گرم) در هر میلی لیتر خون تا حداکثر چند میکروگرم (میلیونیوم گرم) در هر میلی لیتر خون است.

به همین ترتیب، سرعت ترشح هورمون های مختلف نیز فوق العاده اندک است و معمولاً بر حسب میکروگرم یا میلی گرم در روز تعیین می شود.

فرایندهای بسیار تخصص یافته ای در بافت های بدن وجود دارند که حتی به این مقادیر اندک هورمون ها امکان می دهند تا یک کنترل قوی روی بدن داشته باشند.

هورمون ها باید به وسیله یک گیرنده شناخته شده و به آن متصل شوند و سپس مجموعه هورمون – گیرنده، تولید پیام (سیگنال) می کند. گیرنده ها باید هورمون ها را از میلیون ها مولکول دیگر که در معرض آن قرار دارند تشخیص دهند. پیام های تولید شده باعث ایجاد تغییرات (به عنوان مثال در روندهای داخل سلول) می شود.

عمل اتوکرین

هنگامی رخ می دهد که ماده تولید شده روی خود سلول ترشح کننده اش اثر بگذارد. به ماده ای که به این صورت منتقل می شود، ماده اتوکرین گفته می شود. هورمون ها هم گاهی می توانند این عمل را انجام دهند. به عنوان مثال گروهی از سلول های پانکراس (سلول های بتا)، هورمون انسولین ترشح می کنند، خود هورمون انسولین می تواند با اثر بر این گروه از سلول ها، رشد و عملشان را کنترل کند.

عمل پاراکرین

یعنی انتقال مولکول از یک نوع سلول به سلول متفاوت همسایه اش. به موادی که از این طریق بین سلول های مجاور (و متفاوت) منتقل می شوند مواد پاراکرین گفته می شود. هورمون ها هم می توانند از طریق پاراکرین منتقل شوند و روی سلول مجاور سلول ترشح کننده شان اثر بگذارند. به عنوان مثال گروه دیگری از سلول های پانکراس (سلول های دلتا) می توانند هورمونی ترشح کنند که روی سلول مجاورشان که تولید کننده انسولین است (یعنی روی سلول های بتا) اثر گذاشته و آزاد شدن انسولین را مهار کند.

آشنایی با غده های مهم بدن:

هیپوفیز:

غده هیپوفیز مهم ترین بخش سیستم غدد درون ریز به شمار می رود.

غده هیپوفیز به دو بخش تقسیم می شود: بخش پیشین (قدامی) و بخش پسین (خلفی).

بخش پسین یا خلفی غده هیپوفیز، هورمون ضد ادرار (آنتی دیورتیک) را ترشح می کند که با تاثیری که بر کلیه ها و دفع ادرار دارد، به حفظ توازن آب بدن کمک می کند.

 

همچنین هورمون اکسی توسین را ترشح می کند که باعث انقباضات رحم در طی زایمان و نیز ترشح شیر از سینه های مادر بعد از زایمان می گردد.

بخش پیشین هیپوفیز فعالیت غدد تیروئید، آدرنال و تناسلی را تنظیم می کند. از میان هورمون هایی که بخش پیشین هیپوفیز ترشح می کند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- هورمون رشد یا سوماتوتروپین که رشد استخوان ها و سایر بافت های بدن را تحریک می کند و در استفاده بدن از موادمغذی و معدنی نقش دارد.

هورمون های تیروئید سرعت سوخت ساز بدن را تنظیم می کنند

- هورمون تیروتروپین که غده تیروئید را برای تولید هورمون های تیروئید تحریک می کند.

- کورتیکوتروپین که غده آدرنال را برای تولید برخی هورمون های خاص تحریک می کند.

غده هیپوفیز همچنین اندورفین نیز ترشح می کند. اندورفین ها مواد شیمیایی هستند که برای کاهش حساسیت به درد، بر روی سیستم عصبی کار می کنند.

علاوه بر این، غده هیپوفیز هورمون هایی نیز ترشح می کند که به تخمدان ها و بیضه ها برای تولید هورمون های جنسی پیام می فرستند.

اختلال در عملکرد هورمون رشد باعث رشد بیش از حد قد یا کاهش بیش از حد قد می شود.

.

- تیروئید

تیروئید که در بخش جلویی گردن قرار دارد، هورمون های تیروکسین و تری یدوتیرونین را تولید می کند. این هورمون ها سرعت سوخت ساز بدن را تنظیم می کنند. همچنین نقش مهمی در رشد استخوان ها و مغز و سیستم عصبی در کودکان دارند.

تولید و آزادسازی هورمون های تیروئید توسط تیروتروپین کنترل می شود که آن نیز به نوبه خود توسط غده هیپوفیز ترشح می شود.

در ساخته شدن هورمون های غدهٔ تیروئید، ید به کار می رود که تیروئید آن را از خون جذب می کند؛ بنابراین مصرف غذاهایی یددار مثل ماهی یا استفاده از نمک ید دار به جای نمک معمولی در کارکرد این غده مؤثر است.

 

پاراتیروئید

به غده تیروئید، چهار غده کوچک متصل است که به همراه یکدیگر عمل می کنند و پاراتیروئید نامیده می شوند. این غدد هورمون پاراتورمون را ترشح می کنند که با کمک هورمون کلسی‌تونین که در تیروئید تولید می شود، سطح کلسیم را در خون تنظیم می کنند.

پانکراس (لوزالمعده)

وقتی که آب میوه ای را می نوشیم، گلوکز موجود در آن جذب می شود و میزان قند خون بدن را بالا می برد. بالا رفتنقند خون، پانکراس را تحریک می کند تا هورمون
انسولین را به داخل خون ترشح کند. انسولین روی سلول های کبد اثر می گذارد و آنها را وادار به جذب گلوکز از خون می کند. سلول های کبد گلوکز را برای استفاده در آینده به صورت گلیکوژن
ذخیره می کنند.
در مواقعی مانند گرسنگی که قند خون پایین می آید، پانکراس هورمون افزاینده را وارد خون می کند تا با اثر بر سلول های کبد و تجزیهٔ گلیکوژن قندخون را افزایش دهد.

پانکراس یا لوزالمعده دو هورمون مهم، یعنی انسولین و گلوکاگون را تولید می کند. این هورمون ها برای حفظ تعادل قند خون و حفظ سوخت و ذخائر انرژی بدن، در کنار یکدیگر عمل می کنند.

در بافت لوزالمعده علاوه بر غددی که آنزیم های گوارشی را تهیه می کنند و به وسیله مجرای لوزالمعده به داخل روده می ریزند، تعداد بسیار زیادی سلول وجود دارد که به مجرای لوزالمعده ای ارتباطی ندارند و به نام جزایر لانگرهانس خوانده می شوند.

جزایر لانگرهانس، هورمون هایی ترشح می کنند که مهم ترین آنها انسولین است و متابولیسم قند ها و چربی هارا تنظیم می کند.

بیماری جزایر لانگرهانس یا حذف غده لوزالمعده از بدن، موجب بالا رفتن میزان قند خون و افزایش ادرار می گردد که به مرض قند یا دیابت معروف است.

 

غدد فوق کلیوی

بدن دو غدهمثلثی شکل دارد که هر کدام روی یکی از کلیه ها قرار گرفته است.

غدد فوق کلیوی دو قسمت دارند که هر کدام یک سری هورمون تولید می کنند و عملکرد متفاوتی دارند.

بخش بیرونی یا قشری آدرنال، هورمون هایی تولید می کند که به توازن نمک و آب بدن، واکنش بدن به استرس، سیستم ایمنی و رشد و عملکرد جنسی را تنظیم می کنند.

بخش داخلی یا مرکزی، اپی نفرین که آدرنالین هم نامیده می شود، در مواجهه با استرس، فشار خون و ضربان قلب را بالا می برد.

تنظیم تغییرات جنسی (بلوغ):

دختر یا پسر بودن انسان از ابتدای تشکیل جنین مشخص شده است؛ ولی اگر به نوزاد پسری لباس دخترانه بپوشانیم یا برعکس، شناسایی جنسیت آنها دشوار خواهد بود. در دورهٔ بلوغ که بین کودکی و نوجوانی قرار داد، تغییراتی در فرد بروز می کند که با وجود آنها تفاوت های ظاهری دو جنس مشخص تر می شود. بروز این صفات که به صفات ثانویهٔ جنسی معروف اند، با دخالت هورمون های جنسی مردانه و زنانه انجام می شود. غدد جنسی در مردان بیضه ها و در زنان تخمدان ها هستند

 

غدد جنسی یا تناسلی، مهم ترین منبع تولید هورمون های جنسی هستند.

در مردان، این غدد در کیسه بیضه قرار گرفته اند. غدد تناسلی مردانه یا بیضه ها، هورمون هایی تولید می کنند که آندروژن نامیده می شوند و مهم ترین آنها تستوسترون است. این هورمون ها تغییرات بدن را که به خاطر رشد جنسی ایجاد می شود، مثل بزرگ شدن آلت تناسلی و بروز سایر ویژگی های مردانه مثل کلفت شدن صدا، رشد موی صورت و شرمگاه و افزایش رشد و قدرت عضلانی، تنظیم می کنند. تستوسترون همچنین در تولید اسپرم توسط بیضه ها نیز دخالت دارد.

تیموس

تیموس، یک اندام تخصص یافته در دستگاه ایمنی بدن است. تنها فعالیت شناخته شده آن تولید لنفوسیت تی است که سلول‌های حیاتی برای دستگاه ایمنی بدن هستند.

تیموس در ناحیه قفسه سینه، در پشت جناغ سینه و در جلوی قلب قرار دارد.

تیموس در هنگام تولد غده ای است کاملا بزرگ که تا سن بلوغ همچنان به رشد خود ادامه می دهد و سپس شروع به تحلیل رفتن می نماید. تیموس سهم بسزایی را در سیستم ایمنی بدن ایفا می کند.

غده صنوبری یا پینه آل

غده صنوبری در وسط مغز قرار گرفته است. این غده هورمون ملاتونین ترشح می کند که چرخه خواب و بیداری و ساعت داخلی بدن را تنظیم می کند.

تنظیم ترشح هورمون ها:

مقدار ترشح هورمون ها بسیار کم است؛ ولی همان مقدار هم باید به طور دقیق کنترل شود؛ زیرا افزایش یا کاهش آن باعث ایجاد بیماری می شود. همان گونه که می دانید، با خوردن یک مادهٔ غذایی شیرین قند خون افزایش می یابد. پانکراس با ترشح انسولین باعث کاهش قند خون می شود. خونی که قند آن با انسولین تنظیم شده، با عبور ازپانکراس بر آن تأثیر می گذارد و ترشح انسولین را کاهش می دهد. به همین صورت بسیاری از غدد مقدار هورمون تولیدی خود را براساس تغییر ترکیب خون تنظیم می کند که به آن خود تنظیمی می گویند.
غدهٔ هیپوفیز نیز با ترشح بعضی از هورمون ها در کنترل غدد دخالت دارد. این غده هم به نوبهٔ خود تحت نظارت مغز قرار دارد. بنابراین بعضی از کارها دربدن با هماهنگی هر دو دستگاه عصبی و هورمونی انجام می شود .